انواع سبک معماری در ایران ؛معرفی 6 سبک از تاریخ معماری ایران
30 مهر 1403
معماری
کشور ایران کشوری است که رهاوردهای متعددی به روزگار معماری ارائه کرده است. اگر شما جرء آن افرادی هستید که به تاریخ معماری ایران علاقه مندید ما در این مقاله شما را با انواع سبک های معماری در ایران آشنا کرده ایم.
فهرست مطالب
اگر به بناهای معماری ایران نگاهی بیندارید متوجه خواهید شد که از هر گونه بیهودگی و تزئینات اضافی پرهیز شده است. در تمام دوران حکومتی ایران سادگی و انواع سبک های معماری مشاهده می شود. یکی از ویژگی های منحصر به فرد این معماری ها درونگرایی خانه ها، بهره مندی از مصالح در دسترس در احداث ساختمان می باشد. هر یک از مناطق ایران مصالح ساختمانی گوناگونی در اختیار دارد که در سبک‌های مختلف معماری در طی سالیان پدیدار می شود.
تاریخ شناسان متعددی به تحقیق و بررسی انواع سبک های معماری ایران پرداخته اند، اما شوربختانه نتیجه تحقیقات آنها به صورت پایدار در اختیار افراد قرار نگرفته به همین منظور منابع اندکی در این رابطه وجود دارد. اما خوشبختانه استاد پیرنیا یکی از افرادی بود که در این چند سال اخیر برای آگاهی از معماری ایرانی تحقیقات بسیاری کرده و به موضوعات مختلفی پرداخته است که در این میان از مهمترین آنها به انواع سبک معماری ایران تعلق گرفته است.
از دیدگاه استاد پیرنیا، معماری و هنر ایران از چند اصل برخوردار است. این اصول شامل پرهیز از بیهودگی، نیارش، مردم واری، خود بسندگی و درونگرایی می باشد. در ادامه به معنای هر کدام از این اصول خواهیم پرداخت.
پرهیز از بیهودگی: در معماری ایران از هر گونه کار پوچ و بیهوده و همچنین تفریط در ساختمان سازی اجتناب می کردند. در حقیقت تمام نگارگری ها در یک سازه به علت خاصی صورت می گرفت؛ به عنوان مثال اگر در ساخت پنجره ها از چوب ، گچ و شیشه های رنگین استفاده می کردند به این دلیل بود که از آفتاب سوزان و اذیت کردن چشم ها جلوگیری شود.
نیارش: نیارش به اصطلاح به معنای فن ساختمان و ساختمایه (مصالح) شناسی و نقش ایستایی می باشد.
مردم واری: مردم واری از نگاه استاد پیرنیا بدین معنی است که میان ساختمان و پیکر انسان یک سنخیت ایجاد شده است به عنوان مثال درب و پنجره، تاقچه و پستویی که به مظور انبار رختخواب به کار گرفته می شده همگی در ابعاد و اندازه های متناسب ساخته شده است.
خود بسندگی: در گذشته معماران ایرانی سعی می کردند تمامی متریال مورد نیاز را از نزدیک ترین مناطق کسب کنند؛ بدین منظور که سرعت در ساخت سازه بالا برود و آن بنا با طبیعت همخوانی داشته باشد.
درونگرایی: در نظم دهی فضاهای ساختمان معمولا اعتقادات مردم، بسیار کارآمد بوده است. به طور مثال یکی از باورهای مردم ایران ارج نهادن به زندگی خصوصی و حرمت بود که این امر موجب شد معماری ایران درونگرا شود.
انواع سبک معماری در ایران
معماری ایرانی متشکل از 6 سبک از جمله سبک پارسی، سبک پارتی، سبک خراسانی، سبک رازی، سبک آذری و سبک اصفهانی می باشد که در ادامه به معرفی و ویژگی های هر کدام از آنها خواهیم پرداخت.
سبک معماری پارسی
نخستین سبک معماری متعلق به سبک پارسی می باشد. این سبک از دوران طایفه هخامنشیان تا دوران یورش اسکندر به ایران، به اصطلاح از ( قرن شش قبل از میلاد تا قرن چهار) را در برمی گیرد. نام این سبک از معماری ایرانی از قوم پارس نشات گرفته شده است. شایان به ذکر است پیش از سبک پارسی، سبکی از معماری ایرانی وجود داشته که پیشینه آن به دوران قبل از ورود آریایی ها به کشور ایران بازمی گردد.
از بناهای جامانده آن زمان می توان به تپه زیگورات چغازنبیل و تپه سیلک اشاره نمود. پس از آن، قوم ماد در هگمتانه یا همدان کنونی و سپس با قوم آریایی، سبک پارسی شروع شد. سبک پارسی دارای ویژگی های منحصر به فردی است از جمله این ویژگی ها عبارتند از:
- ساخت بنا بر روی سکو
- ارتباط بین فضاهای فرعی بنا
- ایجاد پی سازی بناها به واسطه سنگ لاشه
- ساخت نمای بیرونی بنا به واسطه سنگ تراش و ساخت نمای درونی بنا به واسطه کاشی لعابدار
- بهره مندی پی در پی از پایه ستون و سرستون
از بناهای جا مانده و حال حاضر سبک پارسی می توانیم به بنای پاسارگاد و آرمگاه های کوروش کبیر و رستم اشاره کنیم.
سبک معماری پارتی
این سبک از معماری پس از یورش اسکندر مغول به ایران و پس از سبک پارسی آغاز شد. سبک پارتی در زمان سلسله ساسانیان، اشکانیان، دوران صدر اسلام و در برخی مناطق حتی بعد از اسلام یعنی تا قرن سه و چهار هجری مورد استفاده قرار گرفت، از ویژگی های سبک معماری پارتی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کناره گیری مکان های ویژه عبادت و مکان های پذیرایی
- کشیده تر کردن بناها به منظور لوکس تر کردن بنا
- گنبدی بودن سقف ها
- یجاد پی سازی به واسطه سنگ لاشه
- ایجاد گچ بری بااستفاده از خطوط شکسته و خمیده
- بهره مندی از کنگره ها و کوردرها
از بناهای جامانده حال حاضر سبک پارتی می توان به عبادت گاه آناهیتا و عمارت قصر شیرین اشاره نمود.
سبک معماری خراسانی
سبک معماری خراسانی بعد از ورود اسلام پدیدار شد. بهره مندی از سبک معماری خراسانی، در زمان قرن یکم هجری شروع شد و در قرن چهار هجری خاتمه یافت. یکی از مواردی که در رابطه با فرهنگ این زمان واضح است، تفاوت های فرهنگی می باشد، این تفاوت ها غالبا در خراسان به حقیقت پیوست و بعد از آن به شهرهای دیگری از جمله دامغان، یزد و… کشیده شد. ویژگی های سبک معماری خراسانی به شرح زیر می باشد:
- الهام گرفتن از عقاید اسلامی
- تهیه مصالح به صورت بوم آورد ( به تعبیری دیگر مصالح از محل ساخت، فراهم شده است. به عنوان مثال دیوارهای مسجد فهرج، از جنس چینه ای از خاک فهرج و ستون ها از جنس خشت تهیه شده است
- احداث مسجد سازی که در سبک معماری خراسانی رونمایی شد.
از بناهای جامانده از سبک معماری خراسانی می توانیم به مسجد جامع اردستان و مسجد جامع تبریز اشاره کنیم.
سبک معماری رازی
استفاده از سبک معماری رازی که چهارمین سبک معماری ایرانی را از آن خود کرده از دوران آل زیار شروع شد و تا زمان سلجوقیان، اتابکان ، آل بویه و خوارزمشاهیان نیز ادامه پیدا کرد؛ این سبک از معماری، دارای صفات خوب و بارزی به نسبت دیگر سبک ها برخوردار می باشد. آغاز سبک معماری رازی از شمال کشور بود اما در شهر ری به اوج خود رسید به همین منظور خارق العاده ترین سازه های این سبک در این شهر احداث شده اند، اما متاسفانه به دلیل غارتگری های محمود غزنوی بیشتر آنها از بین رفته اند. از خصوصیات سبک معماری رازی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاربردهای متنوع در سازه ها از جمله آرامگاه ها
- تبدیل شدن تعدادی از مساجد به مساجد چهار ایوانی در این سبک
- پیشرفت در ساخت طاق و گنبدها
- به کار گیری گچ بری های خاص در سبک رازی
از بناهای باقیمانده سبک معماری رازی می توان به مسجد جامع در زواره و گنبد سرخه واقع در مراغه اشاره نمود.
سبک معماری آذری
این سبک از معماری ایرانی از دو دوره تشکیل شده است، دوره نخست به دوران هولاکو و پایتخت شدن شهر مراغه و دوران دوم نیز به دوران تیمور و پایتخت شدن سمرقند بازمی گردد. ویژگی ها و خصوصیات سبک معماری آذری موارد زیر را شامل می شود.
- بهره مندی متعدد از هندسه در طراحی ها
- ساخت ساختمان های بسیار بزرگ
- استفاده از آجرکاری در نمای ساختمان
- رواج کاشی کاری در این سبک از معماری ایرانی
از بناهای جامانده از سبک آذری می توان به مقبره سلطانیه، مسجد علیشاه شهر تبریز و مسجد جامع شهر ورامین اشاره کرد.
سبک معماری اصفهانی
شایان به ذکر است که معماری محلی آذربایجان شامل 3 سبک، رازی، آذری و اصفهانی می باشد. در نیجه مبدا این سبک از شهر اصفهان نیست بلکه در این شهر بهترین بناها گسترش پیدا کرده اند. از خصوصیات و ویژگی های سبک معماری اصفهانی می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- چهار ضلعی بودن طرح ها در بیشتر بناها
- کاهش برآمدگی ها و فرورفتگی ها در ساختمان ها
از بناهای جامانده از سبک معماری اصفهانی می توان به مسجد شیخ لطف الله شهر اصفهان و مدرسه خان شهر شیراز اشاره کنیم.
